صنایع دستی، هنری است ماندگار که از دل تاریخ برآمده و تا انتهای زمان هم خواهد ماند. به ویژه هنر زیبای گلیم بافی که در سیرجان رواج دارد و گلیم شیرکی پیچ با شهرت جهانی که به دست آورده، هنر دستان توانمند بانوان سیرجانی را به جهانیان نشان می دهد. سیرجان یکی از قطب های مهم تولید و عرضه محصولات صنایع دستی به خصوص دستبافته داری و گلیم در ایران و دنیا به شمار می آید و دارای جایگاه ویژه ای در این حوزه است و نیاز به توسعه و تقویت همه جانبه متناسب با شأن و جایگاه آن دارد. عقیل سیستانی پژوهشگر و رئیس کارگروه فرش و صنایع‌دستیِ کمیسیون گردشگری، فرش و صنایع‌دستی اتاق بازرگانی، صنایع و معادن استان کرمان و دانشجوی دکترای پژوهش هنر در گفت‌وگو با پاسارگاد از این هنر اصیل می­گوید.

از فعالیت های خود در حوزه صنایع دستی به ویژه گلیم سیرجان بگویید؟

فعالیت های اخیرِ من بیشتر در زمینه ثبت، مستندسازی و معرفی ارزش ها و ویژگی‌های صنایع دستی استان کرمان و به خصوص هنر بافندگی شهر جهانیِ سیرجان بوده است؛ به این دلیل که معتقدم در این ضمینه منابع مکتوب و مستندات درست و اصولی وجود ندارد؛ به طور کلی هدف من در حد بضاعت، پاس داشت و حفظ و نمایشِ زحمات همه کسانی است که در طی سال ها در حفظ، احیاء، تولید و عرضه محصولات صنایع دستی و هنرهای سنتی در این منطقه تلاش نموده اند و آثار هنری خلق کرده اند.

بنابراین، پژوهش علمی، ثبت و مستندنگاری، چاپ و نشر پیشنیه تکنیکی، اصالت و فلسفه طرح و نقش های بومی و تهیه و تدوین کتب جامع آموزشی، پژوهشی و توسعه و ترویجی برای نمایش، معرفی و اتقاء هنر بافندگی به خصوص گلیم بافیِ شهر جهانی سیرجان برای علاقه مندان، هنرمندان و متخصصان داخلی و خارجی به زبان های مختلف ـ با توجه به ثبت جهانی گلیم این شهرستان در سال 1396 ـ می باشد. همچنین، لزوم چاپ و انتشار کتب مختلف را بدون شک یک ضرورت و نیاز مهم می دانم و معتقدم متأسفانه، این شهرستان فاقد کتاب مرجع و مستندی در حوزه هنر بافندگی و صنایع دستی است و سیر تاریخی دستبافته منطقه سیرجان، خلاء و معما های بسیاری دارد و درحال‌حاضر نیز کماکان با فقدان شواهدی در این زمینه، به شکل مدارک تاریخی مستدل، مواجه است (به این دلیل که دستبافته و منسوجات عمرشان بسیارکوتاه‌تر از سایر مصنوعات هنری دست‌ساز دیگر است.) به خصوص تاریخچه یکصد سال اخیر صنایع دستی و هنرِ بافندگی این شهرستان دارای خلاء بسیاری است؛ بسیار ارزشمند خواهد بود اگر مدارک، اسناد، تصاویر و تکنیک های هنرهای سنتی و صنایع دستی کشور ثبت شوند و جزئیاتی در مورد تاریخچه، خالقان، روش خلق و تنوع طرح، نقش و تکنیک آنها توسط محققان و پژوهشگران فراهم می شد.

بااین‌تفاسیر، بسیار ارزشمند خواهد بود که اگر کلیه مدارک، اسناد و دستبافته استان کرمان به خصوص منطقه سیرجان همانند سایر مناطق ثبت می‌شد و جزئیاتی درباره تاریخچه، بافنده و تنوع طرح‌ونقش و تکنیک بافت‌شان فراهم می‌آمد.

در عین حال فعالیت هایی از جمله طرح پژوهشی تهیه وتدوین بانک اطلاعات نقوش فرش وگلیم استان کرمان؛طرح پژوهشی شناسایی و مطالعه جامع مجموعه دستبافته داری و غیر داری ـ و سایر اسباب و لوازم مرتبط با آن ـ استان کرمان با هدف راه اندازی موزه فرش و دستبافته عشایری و روستایی استان کرمان؛ تهیه چاپ مقالات مختلفی در رابطه با گلیم سیرجان؛ طرح تهیه و تنظیم پروپزال دو زبانه نامزدی سیرجان جهت دریافت عنوان شهر جهانی صنایع دستی در رشته گلیم شیریکی پیچ برای شورای جهانی صنایع؛ تدوین و نگارش کتابچه دو زبانه معرفی گلیم سیرجان با تاکید بر گلیم شیریکی پیچ و گلیم فرش؛ چاپ کتاب دایرة المعارف دستبافته عشایری و روستایی منطقه سیرجان(جلد سوم)، (گزیده بهترین و قدیمی ترین دستبافته منطقه سیرجان)  وکتاب دایرة المعارف دستبافته عشایری و روستایی شهرجهانی سیرجان(جلد چهارم) وکتاب دایرة المعارف گلیم شهر جهانی سیرجان(جلد پنجم) را زیر چاپ دارم و به زودی منتشر می شود و ارائه سخنرانی هایی در رابطه با تحقیقانی که داشته ام در مجامع علمی، دانشگاهی و تخصصی و...

هنر صنایع دستی در جامعه مغفول مانده، دلیل این اتفاق را در چه می دانید؟

عدم توجه جدّی و اهمیت درست و اصولی به این عرصه باعث مغفول ماندن صنایع دستی که نقش مهمی در اقتصاد، معیشت و فرهنگ مردم داشته، شده است و نیاز به آسیب شناسی و فعالیت اساسی و کارشناسی دارد.

برای برون رفت از این غفلت و احیای صنایع دستی چه باید کرد؟

همانطور پیشتر اشاره کردم؛ به نظرم، متولیان مربوطه باید متناسب با شأن، اهمیت و جایگاه صنایع دستی و هنرهای سنتی این اقلیم و ارزش های آن فعالیت اصولی، تخصصی و معقولانه‌ای انجام دهند. لازم است یک افق جامع ای برای حوزه توسط متخصصان تهیه و کلیه دستگاه های اجرای مربوطه بر اساس آن با یک هدف مشترک و مشخص برای حصول نتیجه شایسته تلاش کنند.

سیرجان در صنایع دستی  بیشتر  با  دستبافته ها و گلیم  شناخته می شود؛ گلیم سیرجان چقدر توانسته جای خود را در بین صنایع دستی ایران و حتی خارج از کشور باز کند؟

ثبت جهانی گلیمِ سیرجان در سال 1396 (2017 میلادی) از سوی شورای جهانی صنایع‌دستی (World Crafts Council به اختصار WCC)، غنـای فرهنگـی و هنری ایـن خطه را دقیق‌تــر در سطح ملّی و بین‌المللی نشــان می‌دهد. گلیم به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین دستبافته، پیوسته حائز اهمیت می‌باشد. این دستبافته در استان کرمان و منطقه سیرجان دارای تنوع زیادی در طرح، نقش، رنگ‌بندی و تکنیک/ روش بافت است که از میان آن‌ها می‌توان به گلیم‌های شیریکی پیچ اشاره کرده که به لحاظ ظرافت، تنوع نقوش و رنگ و کیفیت از شهرت بیشتر و جهانی ـ این تکنیک بافت ثبت ملی و ثبت جهانی شده است ـ برخوردار هستند.

همان‌گونه­که پیش‌تر اشاره شد؛ در سال 1396 با توجه به پتانسیل منطقه و حمایت همه‌جانبه بخش‌های دولتی ـ بخصوص وزارت میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری به‌عنوان متولی این هنر ـ و بخش‌های خصوصی و سایر همکاران شان و همچنین مسئولان، هنرمندان و دست‌اندرکاران هنر و صنایع‌دستی استان و شهرستان سیرجان، گلیم سیرجان ثبت جهانی شد و دسترنج بافندگانش بیش‌ازپیش شهره گشت. با ثبت جهانی گلیم سیرجان در شورای جهانی صنایع‌دستی و راه یافتن این دستبافته ارزشمند به بازارهای جهانی و به‌تناسب توجه و حمایت ملّی و بین‌المللی به چنین هنری، بیش‌ازپیش ضرورت معرفی، نگهداری، ترویج این هنر ارزشمند را به همراه داشت.

به نظرم، شهرستان سيرجان؛ يکي از شهرهاي مهم و مشهور در توليد و تجارت دستبافته عشايري و روستايي است که قالي‌بافي و گليم‌بافي در آن به شيوه دستي و سنتي رواج دارد و مي‌توان گفت؛ هنر بافندگي اين منطقه، آينه تمام‌نماي هنر، آداب و رسوم مردم آنجاست که به مرور در دستبافته آنان نمود پيدا کرده است.

این شهرستان هم در داخل و هم در خارج از کشور، شهرت و جایگاه خاصی در تولید و تجارت دستبافته عشایری و روستایی ـ به‌‌‌خصوص در دهه‌های اخیر در گلیم (گلیم شیریکی و گلیم‌فرش) ـ به‌دست آورده است و این اعتبار ریشه در پتانسیل‌های خاص جغرافیای، اقتصادی، تاریخی و فرهنگی این منطقه دارد؛ همین عامل باعث شده سیرجان در بین شهرهای استان کرمان معروف‌تر و درنهایت جهانی شود. امروزه تولید و فروش گلیم در منطقه سیرجان و حومه آن، جلوتر از دیگرمحصولات صنایع دستی، ازجمله قالی‌بافی، پته‌‌دوزی، ترمه‌بافی، مسگری و ...، و در صدر کالاهای صادراتی استان کرمان و شهرستان سیرجان است؛ به‌نوعی، گلیم سیرجان در صدر کالاهای تولیدی و صادراتی صنایع دستی کشور هم قرار دارد. براساس تحقیق صورت گرفته در زمینه مهم ‌ترین صنایع دستی و هنرهای سنتی سیرجان، محققان به این نتیجه رسیده ‌اند که؛ گلیم شیریکی ‌پیچ و گلیم ‌فرش بهترین و محبوب‌ترین کالاهای تولید صنایع دستی سیرجان به شمار می ‌روند. ازطرفی، سیرجان، بازار اصلی فرش، گلیم و دیگر دستبافته عشایری و روستایی استان کرمان نیز به شمار می ‌رود؛ به‌عبارتی، این شهرستان، مشهورترین محل عرضه و تولید دستبافته افشاری هم  شناخته می‌ شود. سیرجان، هم در داخل کشور و هم در خارج از آن صاحب شهرت، اعتبار و جایگاه خاصی در تولید و تجارت دستبافته عشایری و روستایی، به‌خصوص در چنددهه اخیر در زمینه گلیم (گلیم شیریکی ‌پیچ و گلیم  فرش)، بوده است.

با توجه به اینکه در سال جاری بازرسان شورای جهانی صنایع دستی مجددا برای بررسی فاکتورهای شهر جهانی گلیم به سیرجان می آیند؛ چقدر احتمال دارد همچنان عنوان شهر جهانی گلیم در اختیار سیرجان باقی بماند؟

تا آنجا که من اطلاع دارم هنوز به صورت رسمی برنامه ای برای بازدید اعلام نکرده اند ولی دیر یا زود اتفاق خواهد افتاد. سیرجان در حوزه صنایع دستی و هنر بافندگی ویژه است ولی متأسفانه مرض بی برنامه گی و تصمیمات سطحی و مقطعی که دامن گیر کشور ما شده در این شهرستان هم مصداق پیدا می کند؛ بعد از ثبت جهانی این شهرستان مقرر بود یک برنامه و افق جامع ای برای انجام امور اجرای، آموزشی، علمی، پژوهشی متناسب با شأن و جایگاه شهر جهانی گلیم با نگاه ملی و بین المللّی در جهت توسعه هنر بافندگی شهر جهانی سیرجان ـ بر اساس اهداف پیشرو در پروپزال (طرح پیشنهادی) ارسالی به شورای جهانی صنایع دستی ـ تهیه و اجرایی شود که متأسفانه انجام نشد.

اظهار نظر در این حوزه بسیار سخت و نیاز به بررسی و فعالیت کارشناسی دارد که برنامه های این چهارسال را تحلیل و بررسی نمود و متناسب با همان انتظار ببینیم چقدر پیشرفت حاصل شده است ولی برنامه ها و آینده نگری در پروپزال آمده است. قضاوت با شماست.

نقش آموزش در توسعه هنر صنایع دستی به ویژه گلیم را چقدر موثر می دانید؟

معمولاً رسالت دانشگاه‌ها در حوزه آموزش بلندمدت رشته‌های مختلف است و آموزش های عمومی را متولیان مربوطه چه در بخش دولتی و چه در بخش خصوصی برای شاغلان صنایع دستی به منظور ارتقاء دانش آنها انجام می دهند.

• آموزش هایی که سیاستگذاری، برنامه ریزی، نظارت و فرآیند اجرایی آنها مطابق با استاندارد های اصولی شیوه نامه اجرایی آموزش عمومی صنایع دستی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در سه مقطع دوره آموزش مقدماتی، دوره آموزش پیشرفته و دوره آموزش به آموزی باشد، منجر به فرآگیری مهارت هنرمندان، تولید کنندگان، فروشندگان و صادرکنندگان با هدف ایجاد بستر مناسب برای اشتغالزایی و کارآفرینی و حفظ و احیاء و توسعه صنایع دستی و هنرهای سنتی این منطقه با رعایت و حفظ بومی گرایی و ارزش های فرهنگی، بهبود کیفیت محصولات صنایع دستی و توانمندی افراد مختلف این حوزه می شوند.

این آموزش را چگونه می توان بین گلیم بافان سیرجانی گسترش داد؟

اگر آموزش بر اساس نیاز سنجی هنرمندان بافنده و کلیه فعالان این حوزه همانند تجار، بازرگانان، رنگرزان، مرمت کاران و ... باشد، و توسط یک مرکز تخصصی به صورت اصولی صورت پذیرد، طبیعتا تأثیر گذاری خودش را خواد داشت.

ویژگی های یک صنایع دستی ماندگار از نظر شما چیست؟

به نظرم تولید خلاقانه یک اثر هنری و کاربردی با حفظ اصالت و هویّت گذشته یکی از ویژگی های مهم صنایع دستی فاخر و ماندگار است.

این ویژگی ها به چه میزان در گلیم سیرجان یافت می شود؟

خیلی زیاد؛ به نظرم اغلب محصولات گذشته این سهرستان جلوه شکوهِ شاهکارهای هنرهای سنتی و فرهنگی  این منطقه هستند.

اگر بخواهید گلیم سیرجان را به چیزی تشبیه کنید؛ انتخاب شما چیست؟

واقع‌بینانه، بعد از بیش از یک‌دهه تحقیق بر دستبافته شهری، عشایری و روستایی استان کرمان، باید گفت؛ والاترین هنر این استان، هنر بافندگی می‌باشد و این استان خالق زیباترین دستبافته‌هاست. این هنر، شایستگی ارائه هویّت و هنر ایرانی را دارد، به درستی نمی شود گلیم را با یک رشته دیگر تشبیه کرد ولی تشابهات و اشتراکات زیادی با هنر بافندگی شهری بافتِ استان کرمان دارد.