«عروسکِ قشنگِ من قرمز پوشیده/ تو رختخوابِ مخملِ آبی خوابیده...» خیلی از دختران سرزمین ما با این ملودی شیرین و آهنگین؛ شب‌های خود را در خوابی عمیق سپری کرده‌اند و حالا که بزرگ شده‌اند نیز این لالایی زیبا را به خاطر دارند. لالایی که از عروسک می‌گوید؛ عروسکی که رفیق و دوست همیشگی دختران است. عروسکی که به یک دختر، فرصت تجربه مادر بودن را می‌دهد و دنیای مادرانه‌ای را برای او خلق می‌کند. حالا تصور کنید اگر این عروسک ساخته‌ی دست یک بانوی هنرمند و کارآفرین باشد و جوری ساخته شده باشد که سفیر فرهنگ سنتی و هنر دست زنان گذشته ما باشد تا آن را به آیندگان منتقل کند.
ترنج، عروسکی با دامن پته: وقتی فرهنگ به تولید می‌رسد
این هنر زیبا را در دستان طاهره مکی می‌توان دید. او که لیسانس کامپیوتر دارد اما به جای اینکه زندگی خود را در دنیای صفر و یک کامپیوتر بگذراند؛ به هنر ساخت و ثبت اختراع عروسک روی آورده؛ کارآفرینی کرده و هنر پیشینیان را به آیندگان معرفی می‌کند. این نه صرفاً یک تغییر مسیر شغلی، که در حقیقت یک سرمایه‌گذاری برای تولید هنری فاخر است در قلمرویی بکر و پرظرفیت؛ تولید از جنس اصالت، از بافتِ نابِ هنرِ این سرزمین. طاهره مکی، به جای دل بستن به میز و مانیتور، با دستان خود، «تولید» را از دلِ «میراث» بیرون کشیده تا آن را دوباره زنده کند. او خالق «ترنج» است؛ عروسکی زیبا و ساخته شده از شال پته که می‌تواند دنیای دخترانه‌های نسل جدید را زیباتر رقم بزند. 9 سال از زمانی که «ترنج» خلق شد می‌گذرد. عروسکی که از شال پته تولید شده و هنر زیبای دست زنان سیرجانی از پته‌های زیبا و رنگارنگ را به جهانیان معرفی می‌کند. این عروسک حاصل ایده‌های ذهنی طاهره مکی است که به عنوان یک اختراع ثبت شده و اکنون به تولید انبوه رسیده است.
مکی سال‌هاست در حوزه صنایع دستی، دوخت‌های سنتی، صنایع فرش، هنرهای تجسمی، هنرهای نمایشی و خدمات آموزشی فعالیت می‌کند. عروسک‌هایی که می‌سازد را دوست دارد و سعی می‌کند در طراحی این عروسک‌ها نام و نشانی از هنر بانوان ایرانی دیده شود. به گفته خودش «با توجه به اینکه عروسک‌های مختلفی در بازار وجود دارد، جای عروسک‌هایی که فرهنگ و هنر ایرانیان را برای نسل جدید معرفی کند خالی بود و همین بهانه‌ای شد برای خلق و طراحی ترنج.»
مکی می‌گوید «ترنج، عروسکی ست که از شال پته درست شده و سوزن دوزی روی لباس او، پته دوزی است. پته یکی از دوخت‌های سنتی استان کرمان و شهرستان سیرجان است که چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند. به همین دلیل این پته‌های زیبا طرح‌هایی شدند و روی لباس ترنج نشستند. لباسی که برگرفته از لباس قدیم زنان کرمان است. ترنج از شال پته تولید شده تا به همه نشان دهد دستان زنان سیرجانی به زیبایی سوزن می‌زنند و پته می‌آفرینند.»
ترنج حالا محدود به سیرجان نیست. او در همه استان‌های کشور میهمان خانه‌ها شده و حتی به بسیاری از کشورهای خارجی نیز سفر کرده است. مکی از محبوبیت ترنج می‌گوید «بعد از ساخت عروسک متوجه شدم خیلی از افراد به این هنر زیبای صنایع دستی علاقه نشان می‌دهند. ترنج شده بود هدیه‌ای که در مناسبت‌های مختلف، افراد مختلف به هم کادو می‌دادند و همین باعث شد این عروسک را به تولید انبوه برسانم و آن را به افراد بیشتری معرفی کنم. ترنج نمادی از هنر بانوان استان کرمان است.»
رد پای فرهنگ ایرانی در طراحی ترنج: اصالتی برای تولید پایدار
برای ثبت ترنج مسیر چندان سختی طی نشده، اما در این مسیر؛ ترنج اسم اولیه خود را از دست داده. او قرار بود در ابتدا «پسته» باشد؛ پسته‌ای سبز و خندان. اما از پسته به ترنج تغییر نام داد. مکی علت این تغییر نام را چنین عنوان می‌کند «در سال ۹۳ بعد از اینکه عروسک ذهنی خود را طراحی کردم برای ثبت آن اقدام کردم. کار خیلی سختی نبود اما یک مشکل پیش آمد. برای عروسک اختراعی خود اسم پسته را انتخاب کرده بودم. پسته محصول اصلی استان کرمان و سیرجان است و من آن را نماد لبخند می‌دانستم. اما این اسم تکراری بود و مجبور شدم آن را تغییر دهم. این بود که پسته، به ترنج تغییر نام داد و مهمان خانه‌های مردم شد.»
طاهره مکی، بعد از ثبت ترنج با خیال راحت توانست آن را به تولید انبوه برساند «بعد از ثبت عروسک، با امنیت بهتری می‌توانستم روی تولید آن کار کنم؛ چرا که دیگر این عروسک نمی‌توانست توسط دیگران کپی برداری شود و تولید آن منحصر به خودم بود.» خالق ترنج علاقه بسیاری به صنایع دستی و حفظ میراث گذشتگان دارد و افرادی که ترنج را سفارش و آن را به دوستان و عزیزان خود هدیه می‌دهند را علاقمندان و حامیان صنایع دستی می‌داند «بین این همه تنوع عروسکی که در جهان وجود دارد، عروسکی که با سبک صنایع دستی تولید می‌شود می‌تواند معرف میراث فرهنگی ما باشد و افرادی که این عروسک را تهیه می‌کنند علاقمند به صنایع دستی هستند و از آن حمایت می‌کنند. این حمایت برای من بسیار ارزشمند است.»
سرمایه‌گذاری برای تولید: از یک ایده تا هزاران لبخند
اما خالق ترنج تنها به این عروسک بسنده نکرده. او سال‌هاست آموزشگاهی راه انداخته و در آن به کارآفرینی می‌پردازد و در کنار خلق ترنج‌های بی‌شمار؛ کارهای مختلف صنایع دستی را انجام می‌دهد. «آموزشگاه رنگین کمون بیش از ده سال پیش در سه رشته اصلی صنایع دستی کار خود را شروع کرد. اما بعد از گذشت ده سال در شاخه‌های مختلف صنایع دستی، خدمات آموزشی، هنرهای تجسمی و هنرهای نمایشی فعالیت خود را توسعه دادم. همیشه سعی داشتم کیفیت آموزشی و تولیدات خود را بالا ببرم تا بتوانم در سطح شهرستان موفق عمل کنم.»
این بانوی کارآفرین با اینکه بسیار موفق عمل کرده اما هنوز هم راضی نیست و می‌گوید به اهداف اصلی خود تا حد بسیار بالایی نرسیده «درست است که کارآفرینی می‌کنم اما زیاد از این کارآفرینی و نتایج آن راضی نیستم. چرا که هنوز نتوانسته‌ام به طور کامل به اهدافم برسم. در حال حاضر 20 مربی و ۲5 عروسک ساز در مجموعه من مشغول به کار هستند اما تنها توانسته‌ام برای برخی از آنها درآمد پایدار ایجاد کنم.» اینجاست که اهمیت سرمایه‌گذاری برای تولید تنها در بعد کلان اقتصادی خلاصه نمی‌شود، بلکه در قامتِ حمایت از همین دست‌های هنرمند و کارگاه‌های کوچک جان می‌گیرد. تولیدِ صنایع دستی، نه فقط یک فعالیت اقتصادی، که نمادی از شکوفایی هویت و پویایی جامعه است. هر گامی که برای سرمایه‌گذاری در حوزه تولید این محصولات بومی برداشته می‌شود، در واقع سرمایه‌گذاری در اشتغال، در نشاط اجتماعی و در انتقال میراث گرانبهای ما به نسل‌های آینده است. مکی اضافه می‌کند «بیشتر افرادی که در زمینه صنایع دستی و تولید کار می‌کنند به عنوان یک شغل خانگی به آن نگاه می‌کنند نه به عنوان یک شغل با درآمد کافی برای گذران زندگی. باید حمایت وجود داشته باشد تا کارهای این چنینی و مشاغل خرد خانگی بتوانند توسعه پیدا کنند. سرمایه‌گذاری برای تولید در این حوزه، به معنای واقعی کلمه، یعنی باز کردن گره از کارِ این هنرمندان و دمیدن روح تازه‌ای به کالبدِ اقتصادِ محلی. به دنبال این هستم که کسب و کار خود را توسعه دهم تا بانوان بیشتری بتوانند در این مجموعه مشغول شوند و هنر دست آنها به جهانیان معرفی شود.»
امید، اولین سرمایه برای تولید: شاه‌کلید بقا و رشد
مکی از مشکلات کارآفرینی هم می‌گوید «اگر یک خانم بخواهد کارآفرینی کند قطعاً به مشکلاتی بر می‌خورد. کار در این حوزه بسیار سخت است. همت بلند و تلاش می‌خواهد و مهمتر از همه امید! کسی که امید نداشته باشد نمی‌تواند به مرحله پایانی برسد.»
مکی امید را چراغ راه می‌داند و مهمترین عنصری که می‌تواند هر فرد را حتی با تحمل شکست‌های بسیار برای رسیدن به اهدافش موفق کند. او داشتن امید را شاه کلید حل مشکلات می‌داند. در قاموس سرمایه‌گذاری برای تولید، امید همان نقدینگی اولیه‌ای است که هیچ بانکی آن را وام نمی‌دهد؛ اما بدون آن، چرخِ هیچ کارگاهی به حرکت درنمی‌آید. این امید است که سرمایه‌گذار و تولیدکننده را از پا در نمی‌آورد و به او انگیزه می‌دهد تا در برابر طوفانِ مشکلات اقتصادی و بوروکراتیک ایستادگی کند. او ادامه می‌دهد «بعد از گذشت ده سال تلاش و زحمت مداوم به جایگاهی رسیده‌ام که مشکلاتی که مشاغل آزاد با آنها دست و پنجه نرم می‌کنند را می‌شناسم و می‌توانم آنها را حل کرده و برای هر یک از آنها راهکار تازه‌ای داشته باشم. این گونه مشاغل بسیار سخت هستند. مشاغل فصلی هستند و گاهی رکود دارند. تنها چیزی که من را همچنان سر پا نگه داشته علاقه‌ای است که پشت این کار است و باعث شده من در تمام فصول سال با عشق و علاقه آن را ادامه دهم.»
خالق ترنج از برنامه‌ها و ایده‌هایش برای آینده هم می‌گوید «هر کسب و کاری یک سری برنامه‌های کوتاه مدت و بلند مدت برای خودش دارد. کار ما هم از آن مستثنا نیست. بیشتر روی برنامه‌های کوتاه مدت و سالانه تمرکز دارم تا بتوانم به اهدافم برسم. دوست دارم این کار را توسعه دهم و تلاش می‌کنم اما کار سختی است. نمی‌توان همه ابعاد آن را محقق کرد.»
مکی برای بانوانی که علاقمند به حوزه کارآفرینی به ویژه در حوزه صنایع دستی هستند، توصیه‌هایی هم دارد «اول از همه از بانوان می‌خواهم علایق خود را بشناسند و بعد از آن در مسیر علایق خود آموزش صحیح ببینند. در کار خود استمرار داشته باشند. خسته نشوند و مهمتر از همه اینکه در شروع هر کار کسب و کاری از یک مشاور کسب و کار زبده کمک بگیرند.»
خواهر ترنج و پیراهنی از گلیم: توسعه تولید با اصالت و هویت
خالق ترنج استفاده از تجربیات مشاور کسب و کار را ضروری می‌داند «کسانی که می‌خواهند کارآفرین شوند با امید و انگیزه به سراغ یک کار می‌روند و از خیلی از مشکلات این مسیر غافل هستند. حتی راهکارهای رفع آنها را نیز بلد نیستند. یک مشاور کسب و کار حرفه‌ای می‌تواند ابعاد مختلف مسیر را به آنها نشان دهد، خطرات راه را گوشزد کند و در نهایت آنها را برای رسیدن به اهدافشان یاری نماید.»
ترنج یک خواهر هم دارد. عروسکی که علاوه بر پته، نشانی از گلیم شیرکی پیچ سیرجان را نیز با خود به همراه دارد. مکی که حالا روی غلطک ثبت عروسک‌های مختلف افتاده، در خصوص این عروسک هم می‌گوید «همیشه دغدغه داشتم علاوه بر پته که هنر دست بانوان استان کرمان و شهرستان سیرجان است، رد پایی از گلیم شیرکی پیچ سیرجان که ثبت جهانی شده است را نیز در این عروسک‌ها بر جای بگذارم. به همین دلیل یک عروسک آویزی گلیم و پته؛ اختراع و ثبت کردم. همه عروسک‌هایی که من طراحی می‌کنم باید حتماً نام و نشانی از صنایع دستی ایرانیان داشته باشند.» این اصرار بر اصالت و هویت ایرانی، خود نوعی «سرمایه‌گذاری برای تولید» است که ارزش افزوده‌ی معنوی و فرهنگی به محصول می‌بخشد. هر تار و پود این عروسک‌ها، تنها نخ و گلیم نیست؛ بلکه روایتگرِ داستانِ تولید، داستانِ یک فرهنگِ زنده و داستانِ دستانِ هنرمندی است که با عشق و امید، «تولید» را معنا می‌کنند. او ادامه می‌دهد «خیلی فکر کردم که چطور می‌شود با گلیم شیرکی پیچ سیرجان که ثبت جهانی هم شده یک عروسک درست کنم که هم هنر بانوان سیرجان در گلیم بافی را نشان دهد و هم زیبایی و جذابیت داشته باشد.»
پس از گذشت سال‌ها؛ ترنج اکنون مهمان خانه‌های بسیاری از ایرانیان است. روی طاقچه‌های آنها نشسته، لباس زیبای پته‌اش را به رخ همه می‌کشد. لبخندش همان لبخند پسته‌ای است که قرار بود یک زمانی اسم او باشد و چشمانش از تلاش بانویی می‌گوید که سال‌ها سختی، رنج و مرارت را به جان خرید تا حاصل آن ترنج باشد. ترنجی زیبا که در آغوش دختران این سرزمین جای می‌گیرد تا آنها برایش لالایی‌های مادرانه بخوانند و با این ترنج زیبا، مادری را تجربه کنند.
