با توسعه شتابان تکنولوژی در عصر حاضر، شاهد پیشرفت‌های بسیاری در زمینه‌های علمی هستیم. یکی از این حوزه‌های علمی که بسیار مفید و کاربردی در زندگی امروز ظاهر شده، حوزه نانو فناوری است که تاثیرات مثبت بسیاری را در زندگی مدرن امروزی بر جای گذاشته است. این تاثیر را در حوزه‌های بسیاری از جمله حوزه کودکان می‌توان شاهد بود. در واقع در سال‌های اخیر و با توجه به اینکه حوزه نانو، جدید است اما توانسته خود را به خوبی در زندگی کودکان هم وارد نماید و با آن‌ها ارتباط برقرار کند. فائزه خاکباز دکترای نانو از دانشگاه شهید باهنر کرمان دارد و عمده فعالیت خود را در حوزه کوانتوم دات و بایوسنسور در تشخیص مارکرهای سرطانی، داروسازی و درمان هدفمند و فتوترمال‌تراپی صرف کرده و در همین زمینه دارای چندین مقاله و طرح پژوهشی است. این محقق حوزه نانو در گفتگو با رسانه پیام اردیبهشت از ارتباط نانو و دنیای کودکان می‌گوید.
بسیاری از مخاطبان شاید با حوزه فناوری نانو آشنایی زیادی نداشته باشند. از این فناوری و نقش آن در زندگی روزمره انسان مدرن بگویید؟
تعریف نانو بسیار گسترده است، اما در تعریف ساده آن می‌توان گفت واحد نانو یک میلیاردم متر یا ۱۰ به توان منفی ۹ متر است و اگر بخواهیم آن را ملموس کنیم تا همه با آن ارتباط برقرار کنند، می‌توان گفت قطر موی آدم‌ها ۷۰ میکرون است؛ یعنی ۷۰ هزار نانومتر. بعضی‌ها بر این باور هستند که نانو فناوری تازه وارد علم شده و یک رشته علمی جدید است که تازگی دارد. در حالی که این علم، ریشه قدیمی دارد و حتی مردم روم باستان هم از آن استفاده می‌کرده‌اند. مثلاً یک جام لیکورگوس یا جام دو رنگ وجود دارد که هر کس با نانو آشنا باشد آن را می‌شناسد. در ساختار آن از نانوذرات طلا و نقره استفاده شده و با انعکاس نور، رنگ متفاوتی از خود بروز می‌دهد که نمایش این رنگ به دلیل استفاده از نانوذرات طلا و نقره در ساختار آن است. در واقع نانو فناوری در زندگی امروزه کاربردهای بی‌شماری دارد؛ از لباس و پوشاک گرفته تا سطوح ترمیم‌پذیر یا استفاده در سطوح پاک شونده مثل گنبدها که می‌خواهند همیشه شفاف باشند. یا حتی در کرم‌های پاک کننده صورت هم از نانو استفاده می‌شود که هم مقاومت در برابر نور UV دارد و هم نور سفید را از خود عبور می‌دهد. در حوزه پزشکی هم که استفاده‌های بسیاری از نانو را شاهد هستیم.
با توجه به سنگین بودن مبحث نانو، چگونه می‌توان کودکان را با مفاهیم جدیدی همچون نانو آشنا کرد؟
کودکان بیشتر از طریق مسائل شهودی، اتفاقات پیرامون خود را درک می‌کنند. هر چقدر به صورت گفتاری بخواهیم نانو را برای آن‌ها شرح دهیم، شاید درک درستی از آن صورت نگیرد. آن‌ها باید یک سری موارد را از نزدیک ببینند و با آن ارتباط برقرار کنند. برای آموزش نانو به کودکان هم می‌توان از همین روش‌های بصری استفاده کرد. مثلاً تغییرات رنگی که با تغییرات اندازه ذره‌های نانو می‌توان نشان داد، برای بچه‌ها خیلی جذاب است. طلا که زرد رنگ است وقتی با نانوذرات در سایزهای مختلف سنتز می‌شود، طیف رنگی خیلی زیبایی ایجاد می‌کند. یا کوانتوم دات‌ها، رنگ‌های مختلفی را می‌توانند نشر دهند که این‌ها برای کودکان جذابیت دارد. حتی می‌توانیم به کودکان بگوییم یک تار موی خود را لمس کنند و تصور کنند که اندازه آن در ابعاد نانو چگونه می‌تواند باشد. یا مثلاً می‌توانیم به کودکان بگوییم تصور کنید اگر آدم برود در سطح نانو، می‌تواند ویروس‌ها را ببیند یا گلبول قرمز را به حالت یک کره خیلی بزرگ در نظر بگیرد. این مسائل خیلی برای کودکان جذابیت دارد و آن‌ها را بهتر درک می‌کنند. همچنین لباس‌هایی که با نانو تولید شده می‌تواند برای بچه‌ها خیلی مفید باشد. مثلاً کودکان دوست دارند گِل بازی کنند و با این لباس‌های نانو هر چقدر هم که گِل بازی کنند لباسشان لکه نمی‌شود و این برای بچه‌ها خیلی خوشایند است.
برای این آشنایی؛ چه استفاده‌ای از نانو و محصولاتی که در بستر نانو تولید شده‌اند می‌توان داشت؟
در سوال قبل هم اشاره کردم. استفاده عمده در لباس‌های نانو است که کودکان می‌توانند به راحتی آن‌ها را مشاهده یا لمس کنند و با پوشیدن این لباس‌ها، هر چقدر که می‌خواهند بازی کنند و لباس آن‌ها کثیف نشود. یا لباس آتش‌نشانی که از نانو تولید شده و مواردی از این دست، می‌تواند کمک خوبی به آموزش نانو به کودکان باشد.
عموماً نانو می‌تواند چگونه با زندگی کودکان ارتباط برقرار کند؟
یکی از اقشاری که خیلی از نانو لذت می‌برند کودکان هستند. به این دلیل که مثلاً اگر دیوار اتاق کودک از سطوح خودترمیم‌شونده باشد و بچه‌ها روی آن خش بیندازند، با یک حرارت ساده ترمیم می‌شود و کودک می‌تواند با خیال راحت در اتاقش بازی کند. یا مثلاً چون بچه‌ها علاقه زیادی به گِل بازی دارند می‌توانند این بازی را انجام دهند و لباسشان کثیف نشود. این جذابیت‌ها کمک می‌کند ارتباط بچه‌ها با دنیای پیرامونشان بهتر شکل بگیرد و در سطح گسترده‌تری از کودکی خود لذت ببرند و همه این اتفاقات خوشایند به واسطه نانو روی خواهد داد.
آیا کتاب‌ها و محصولاتی در حوزه آموزش فناوری نانو ویژه کودکان هم تولید شده؟ محوریت مباحث این محصولات چیست؟
بله، کتاب‌های متعددی در این زمینه تولید شده. با یکی از این کتاب‌ها برخورد داشتم که ستاد نانو کشور آن را ترجمه کرده و کانون پرورش فکری کودکان هم آن را چاپ کرده است. یک سری ویدیوهای کوتاه آموزشی در حوزه نانو هم برای کودکان تولید شده که می‌تواند خیلی مفید و جذاب باشد. این ویدیوها نانو را به صورت انیمیشن و از ابتدا به صورت قسمت بندی شده برای کودکان توضیح می‌دهد. کودک مثل فیلم‌های کارتونی می‌تواند آن‌ها را دنبال کند و نانو را به طور کامل بیاموزد. کتاب‌های متعددی که در این حوزه تولید شده کمک خوبی به آشنایی کودکان با حوزه نانو فناوری می‌کند و این مسائل را با زبان خود کودکان به آن‌ها آموزش می‌دهد. محتوای این ابزارهای آموزشی بیشتر حول تعریف نانو، ویژگی‌های آن و کاربردهای نانو در زندگی به ویژه زندگی کودکان است.
اسباب بازی‌های مبتنی بر نانو با هدف آموزش مفاهیم نانو به کودکان نیز به بازار آمده. این اسباب بازی‌ها آیا توانسته‌اند رسالت آموزشی خود را به خوبی ایفا کنند؟
با گسترش حوزه فعالیت‌های نانو، اسباب بازی‌های متنوعی با جنس نانو و با محوریت آموزش نانو در کل دنیا تولید شده که کودکان می‌توانند از آن‌ها استفاده کنند. این اسباب بازی‌ها با توجه به ساختاری که دارند می‌توانند هر کدام به نوعی در انجام رسالت آموزشی خود موثر واقع شوند. ستاد نانو هر چند وقت یکبار مسابقه ساخت و طراحی اسباب بازی را نیز برگزار می‌کند و از این گونه طرح‌های دانش بنیان بسیار حمایت می‌کند. خروجی این مسابقات همان ساخت اسباب بازی‌های نانو برای کودکان است.
از جمله کاربردهای دیگر نانو، استفاده از این فناوری در طراحی بیمارستان‌های ویژه کودکان یا تولید داروهای درمانی برای آنان است. این اقدام چه تاثیری در بهبود کودکان می‌تواند داشته باشد؟
من در حوزه مسائل بایو و پزشکی با استفاده از نانو، پژوهش‌های بسیاری انجام دادم و به عینه می‌بینم که طراحی این بیمارستان‌ها با محوریت نانو می‌تواند خیلی کارآمد باشد. در حال حاضر بسیاری از داروهایی که در بازار است، داروهای فرموله شده است. مثلاً یکی از داروهایی که ضد قارچ بود و خیلی استفاده می‌شد، وقتی در دوز بالا مصرف می‌شد؛ تجمع پیدا می‌کرد و تاثیر خود را در درمان از دست می‌داد. اما وقتی آن را با استفاده از ساختار نانو فرموله می‌کنند و ساختار لیپوزوم (کروی) دور آن می‌گذارند، از این دارو محافظت می‌شود و باعث می‌شود خاصیت خود را از دست ندهد. همه این مسائل در بستر نانو اتفاق می‌افتد. در مورد داروهای سرطانی هم آن‌ها را فرموله می‌کنند. چون دارو هدفمند شده، عوارض آن به سایر قسمت‌های بدن نمی‌رسد و این امر می‌تواند بدن کودکان را از آسیب‌های دیگر حفظ کند. نانو فناوری، داروها را هدفمند وارد بدن می‌کند و بیمار جواب بهتری هم می‌گیرد. همچنین با استفاده از حامل‌های نانو دقیقاً به سراغ بافت سرطانی می‌روند و کاری به بقیه بدن ندارند یا با استفاده از تابش لیزر در ابعاد نانو، می‌توانند سلول‌های سرطانی را از بین ببرند. از طرفی با استفاده از بایوسنسورها می‌توان تشخیص زود هنگام سرطان را انجام داد. همه این موارد می‌تواند در بیمارستان‌های نانو محور که ویژه کودکان است به کار برده شود و در سلامت کودکان نقش مهمی داشته باشد. علاوه بر آن، در ساخت چسب زخم یا باند نیز از نانو ذرات استفاده می‌شود که ضد باکتری هستند و در کاهش عفونت کمک می‌کنند. این امر موجب می‌شود کودکان در پروسه درمان کمتر اذیت شوند. حتی در ساخت و ساز بیمارستان کودکان، نانو نقش مهمی دارد. دیوارهای خودترمیم این امکان را به کودک بیمار می‌دهند که در بیمارستان بازی کند و روحیه خود را به دست بیاورد و نگران خراب شدن دیوار و محیط بیمارستان نباشد. باید توجه داشت حوزه استفاده از نانو بسیار گسترده است و در کلیه ابعاد زندگی می‌توان از آن استفاده کرد که هم به تصحیح روند بهبود زندگی کمک می‌کند و هم به نتیجه بهتر منجر می‌شود. وقتی کودک سرطانی با فناوری نانو سریع‌تر بهبود پیدا می‌کند، کمتر خود را از کودکان دیگر به دلیل ریزش مو؛ کبودی زیر چشم و... متفاوت می‌بیند. هنگامی که با کمک نانو این مسائل برطرف شود، می‌تواند در حفظ روحیه و آرامش کودک بیمار بسیار موثر واقع شود.
به جز طراحی بیمارستان و ساخت اسباب بازی با استفاده از فناوری نانو؛ در چه زمینه‌های دیگری می‌توان برای کودکان طرح و برنامه داشت تا با استفاده از فناوری نانو، زندگی آن‌ها رنگ و بوی جدیدی بگیرد؟
در حوزه علم و فناوری امکان تصویرسازی‌های زیبایی برای کودکان وجود دارد. با استفاده از میکروسکوپ‌های الکترونی، این تصاویر زیبا از نانو ذرات تولید می‌شود که برای کودکان جذابیت دارد و با آن ارتباط برقرار می‌کنند. اما معتقدم یکی از بهترین کاربردها برای کودکان همان بستر بازی‌های کودکانه است. کودک در فضایی که برگرفته از نانو فناوری است، می‌تواند با خیال راحت بازی کند و دغدغه آلوده شدن لباس یا خراب شدن محیط خود را نداشته باشد و این به رشد شخصیتی کودک کمک می‌کند. کافی‌ست بستری برای آشناسازی کودکان با دنیای متنوع و زیبای نانو فراهم شود تا آن‌ها آگاه شوند که زندگی در کنار نانو می‌تواند خیلی دلچسب باشد. با توجه به بازه زمانی کوتاهی که نانو وارد ایران شده، با این حال خیلی خوب عمل کرده و می‌توان به آینده آن در این حوزه‌ها امیدوار بود. یکی دیگر از برنامه‌هایی که ستاد نانو دارد، برگزاری مسابقات بسیاری با محوریت نانو در مدارس است و با جوایزی که اهدا می‌کند باعث می‌شود بچه‌ها انگیزه بگیرند برای آشنایی بیشتر با نانو. حتی می‌توان کودکان را به آزمایشگاه‌های تحقیقاتی نانو آورد تا از آن بازدیدی داشته باشند و ببینند با فناوری نانو چه کارهای جذابی می‌توان انجام داد. خلاصه آن‌که با استفاده از فناوری نانو می‌توان زندگی کودکان را رنگی و جذاب کرد.
